1 . مقدمه

هر جامعه‏اى براى تداوم حیات و بقا به کار و فعالیت مردم و مسؤولان احتیاج دارد . نیاز به کار از قرون باستان وجود داشته است و هرچه مى‏گذرد، بر اهمیت آن افزوده مى‏گردد . کار قسمت اعظم از زندگى انسان را در بر مى‏گیرد .
به عقیده‏ى بسیارى از متفکران اجتماعى و اندیشمندان اسلامى انسان موجودى اجتماعى است . انسان‏ها قسمت اعظم نیازها و احتیاجات خود را از طریق کار گروهى و اجتماعى تامین مى‏کنند . حضرت امیرالمؤمنین على علیه السلام، اندیشمند و پیشواى برجسته شیعیان و امت اسلامى کار و تلاش را با درایتى واقع‏بینانه بیان نموده است .
کار از مفاهیم مهم علم جامعه‏شناسى است . کار سرمایه و ذخیره‏ى ملى است و مى‏تواند به رشد تمدن کمک کند . اگر افراد جامعه‏اى به طور نسبى بتوانند کار و شغل مناسب به دست آورند و شغل آنان متناسب با استعدادها، توانایى‏ها و علائق آنها باشد، زمینه براى نوآورى، ابتکار، رشد و پیشرفت در ابعاد اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى جامعه به وجود مى‏آید . برعکس اگر زمینه‏هاى اشتغال و کار در جامعه محدود و تقاضا براى کار بسیار باشد، به تدریج‏بیکارى افزایش مى‏یابد . گسترش بیکارى منجر به آسیب‏ها و پیامدهاى ناگوار در جامعه مى‏شود .

2 . تعریف کار

از نظر لغوى کار به معناى فعل و عمل و کردار انسان است و در اصطلاح، کار فعالیتى است نسبتا دائمى که به تولید کالا یا خدمات مى‏انجامد و به آن دستمزدى تعلق مى‏گیرد .
به عقیده‏ى بعضى از صاحب‏نظران در تعریف کار به نوع خاصى از کار توجه نشده است; بلکه کار را در مفهوم عام سرچشمه‏ى انباشت ثروت و سرمایه و نهایتا رشد و شکوفایى جوامع تلقى کرده‏اند . پولکس فن (1) مى‏گوید:
مردم سرچشمه ثروت‏هاى منقول بوده و افزایش ثروت از کار و زحمت آنها ناشى مى‏شود . (2)
از نظر برخى از اقتصاددانان لیبرال از جمله کلسن کار عبارت است از:
استفاده‏اى که انسان از نیروهاى مادى و معنوى خود در راه تولید ثروت یا ایجاد خدمات مى‏کند . (3)
بر اساس این تعریف فعالیت و کار به طور عمده از طریق هدف‏ها و ارزش محصولى که تولید شده معین مى‏گردد; به عبارت دیگر کار زمینه را براى تولید و افزایش خدمات ایجاد مى‏کند .
به طور کلى کار عبارت است از:
مجموعه عملیاتى که انسان با استفاده از مغز، دست‏ها، ابزار و ماشین‏ها براى استفاده‏ى عملى از ماده روى آن انجام مى‏دهد و این اعمال نیز متقابلا بر انسان اثر مى‏گذارد و او را تغییر مى‏دهد . (4)
بر اساس تعریف مذکور کار داراى سه خصوصیت است:
نخست، کار مبتنى بر فعالیت فکرى و بدنى است;
دوم، از طریق کار، کالایى تولید مى‏شود یا خدمتى عرضه مى‏گردد;
سوم، در قبال انجام کار، دستمزدى پرداخت مى‏گردد .
در اندیشه‏ى حضرت على علیه السلام مى‏توان به صورت استنباطى کار را چنین بیان نمود: کار عبارت است از تلاش و کوشش انسان‏ها براى آماده کردن زاد و توشه‏ى آخرت در دوران زندگى در دنیاى مادى .
حضرت على علیه السلام مى‏فرماید: فعلیکم بالجد و الاجتهاد، و التاهب، و الاستعداد، و التزود فى منزل الزاد; (5) بر شما باد به تلاش و کوشش، آمادگى و آماده شدن و جمع آورى زاد و توشه‏ى آخرت در دوران زندگى .
از دیدگاه على علیه السلام در جامعه یکى از حقوق اولیه‏ى مردم این است که همه حق دارند، شاغل باشند . کار کوچکى و بزرگى ندارد; مگر با توجه به کارى که انجام مى‏دهند و هرکس اعم از مرد و زن پاداش کار خود را خواهد دید .

3 . ارزش و اهمیت کار

یکى از معیارهاى مهم براى پیشرفت و سعادت جوامع توجه به شکل، نوع و کیفیت کار و فعالیت است . در برخى از جوامع بین اشکال کار یدى و فکرى تمایزاتى وجود داشته است . کارهاى یدى و فیزیکى فاقد ارزش بود و معمولا این فعالیت‏ها وکارها به اقشار پایین جامعه واگذار مى‏شد . براى مثال در شهرهاى یونان باستان و در اروپاى قرون وسطى و در جوامع کاستى (6) چنین چیزى وجود داشته است; در حالى که در برخى از جوامع و ادیان الهى و آسمانى عموما به کار و فعالیت و به ویژه کارهاى فیزیکى توجه فراوان مى‏شده است . پیامبران الهى خود بر کار و فعالیت تاکید داشته و خود به آن مى‏پرداختند .
پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله قبل از بعثت گوسفندچرانى مى‏کرد و با مال و سرمایه‏ى خدیجه علیها السلام تجارت مى‏نمود . حضرت موسى علیه السلام نیز گوسفند چرانى مى‏نمود . حضرت ابراهیم علیه السلام به کارهاى چوپانى و بنایى اشتغال داشت و حضرت ادریس علیه السلام خیاط و حضرت نوح علیه السلام نجار بوده است . (7)
در زمینه‏ى احترام و بزرگداشت کار و تلاش مفید و سودمند حضرت رسول صلى الله علیه و آله صرفا به تمجید و تعریف نپرداخته است . بلکه دستى را مى‏بوسد که از کار ورم کرده و پینه بسته است و مى‏فرماید:
این دستى است که خدا و پیامبرش آن را دوست دارند . (8)
حضرت محمد صلى الله علیه و آله باز مى‏فرماید: خداوند بنده‏ى باایمان پیشه‏ور را دوست دارد و هیچ‏یک از شما غذایى گواراتر از دسترنج‏خود نخورده است . (9)
علاوه بر پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله ائمه‏ى اطهار علیهم السلام هر کدام به کار و فعالیت مى‏پرداختند . پس از رسول اسلام، امیرالمؤمنین علیه السلام از هرکس متواضع‏تر بود . در امور خانه به همسر خویش کمک مى‏کرد و شخصا به کار و تلاش در مزرعه مى‏پرداخت .
با کلنگ زمین را مى‏کند و آن را شیار و آبیارى مى‏کرد و بارهاى هسته‏ى خرما را روى شانه مى‏گذاشت و به صحرا مى‏برد و بر زمین مى‏فشاند و اگر یک دانه‏اى از آن بر زمین مى‏افتاد، خم مى‏شد و آن را بر مى‏داشت و مى‏فرمود: امروز هسته است و فردا خرما . (10)
حضرت على علیه السلام در طول عمر خویش علاوه بر رسالت زمامدارى و امامت‏به کارهاى زراعت و باغبانى مى‏پرداخت و درآمد آن را صرف فقرا و یتیمان و اقشار پایین جامعه مى‏نمود . در مورد اهمیت و ارزش کار و تلاش مى‏گوید:
کشیدن سنگ‏هاى گران از قله‏هاى کوه، نزد من از منت دیگران کشیدن محبوب‏تر است . مردم به من مى‏گویند: کار براى تو عیب است و حال آن که عیب آن است که انسان دست‏سئوال نزد مردم دراز کند . (11)
در اندیشه و مرام امام على علیه السلام کار از تقدس و احترام خاص برخوردار است; به همین رو مقرر داشت که برترى بعضى از مردم بر برخى دیگر صرفا بر اساس کار و فعالیت‏باشد; نه حسب و نسب موروثى و امتیازات قبیله‏اى و عشیره‏اى ، چنان که گفت: «پاداش هرکس در قبال هر کارى است که انجام مى‏دهد .»
و در این‏باره چنان سخت گرفت که معروف شد، على یاور هر کسى است که کار مى‏کند و دشمن آن کسى است که به گدایى مى‏پردازد . (12)

4 . ملاک‏ها و معیارها در انتخاب شغل و کار

در مورد انتخاب شغل و کار نظرهاى گوناگونى مطرح شده است . برخى از صاحب‏نظران معتقدند که افراد در انتخاب شغل آزادند و برخى انتخاب شغل را با ساختار اقتصادى و اجتماعى جامعه مرتبط مى‏دانند . حال سئوالات ذیل مطرح مى‏شود: آیا انتخاب شغل با آگاهى همراه است‏یا نه؟
آیا انتخاب شغل و کار بر اساس جبر است‏یا اختیار؟
آیا انتخاب شغل تصادفى است‏یا نه؟
آیا انتخاب شغل آگانه‏است‏یا ناآگاهانه؟
آیا انتخاب شغل عقلانى است‏یا بر اساس عواطف و احساسات؟
از دیدگاه برخى از محققان انتخاب شغل امرى تصادفى است و افراد به‏صورت شانسى شغلى را انتخاب مى‏کنند; در مقابل عده‏اى عامل اراده را در این امر مهم مى‏دانند .
بعضى از صاحب‏نظران از جمله آدامس (13) 1957م اظهار مى‏دارد:
انتخاب شغل افراد بر اساس آگاهى و تامل صورت مى‏گیرد; در حالى که به نظر فروید (14) کار و فعالیت و انتخاب شغل به طور ناآگاهانه انجام مى‏شود به‏عبارت دیگر عامل اجبار و فشار و اضطراب باعث مى‏شود تا افراد هرکدام کارى را انتخاب کنند . (15)
یکى از ملاک‏ها و معیارهاى حضرت على علیه السلام پیرامون کار و انتخاب شغل آگاهى داشتن و شناخت لازم به کار است; زیرا کار توام با آگاهى در مسیر زندگى و ترقى افراد نقش مؤثر دارد; چنان که ایشان مى‏فرماید:
فان العامل بغیر علم کالسائر على غیر طریق فلایزیده بعده عن الطریق الواضح الا بعدا من حاجته و العامل بالعلم کالسائر على الطریق الواضح; (16) عمل کننده بدون آگاهى چون رونده‏اى است که بیراهه مى‏رود . پس هرچه شتاب کند، از هدفش دورتر مى‏شود و عمل کننده از روى آگاهى، چون رونده‏اى بر راه راست است .
هم چنین على علیه السلام مى‏فرماید: اذا ارتایت فافعل; (17) هر گاه نظر و تامل کردى، عمل کن (یعنى در هر کارى نخست‏باید فکر کرد; آنگاه انجام داد).
از نظر على علیه السلام اخلاص از ملاک‏ها و معیارهاى دیگر در کارها و فعالیت‏ها است . على علیه السلام فرمود:
خیر العمل ما صحبه الاخلاص; (18) بهترین عمل آن است که با اخلاص همراه باشد .
باز مى‏فرماید: صلاح العمل بصلاح النیة; (19) صلاح و درستى عمل به خالص بودن نیت است .
از این سخنان چنین استنباط مى‏شود که اخلاص در عمل یکى از شرایط مهم در زندگى انسان‏ها به‏ویژه در زمینه‏ى کار و فعالیت است; زیرا عمل خالص علاوه بر نفع شخصى و مادى براى افراد، داراى منافع اخروى است; هم چنین در اصلاح و گرایش مردم و جامعه به سوى کمال و سعادت دنیوى و اخروى نقش ارزنده دارد .

5 . کار از دیدگاه‏هاى فیزیولوژى و روان‏شناسى

از این منظر وضعیت فیزیکى، اندام‏ها، ماهیچه‏ها، دستگاه‏هاى تنفسى، عصبى و جز اینها در ارتباط با کار و تلاش مورد توجه قرار مى‏گیرد . موضوعاتى که در این دیدگاه مطرح است، عبارتند از:
1- تاثیر محیط کار بر قواى انسانى;
2- توانایى ارگانیسم انسان بر محیط کار;
3- توانایى‏هاى بدنى انسان .
در این زمینه که چه عاملى باعث‏خستگى در محیط کار مى‏شود و با چه راه‏کارهایى مى‏توان خستگى را در محیط کار کاهش داد، على علیه السلام مى‏فرماید:
قلیل مدوم علیه خیر من کثیر مملول منه; (20) کار اندک که به آن ادامه داده شود، بهتر از کار بسیار است که خستگى آورد (از کار زیاد و خستگى‏آور پرهیز کنید که نشاط و نوآورى را سلب مى‏کند).
باز مى‏فرماید: دل‏ها همانند بدن‏ها، خسته و افسرده مى‏شوند; پس براى آنها لطایف حکمت‏آمیز و جالب برگزینید . (21) از این مطلب استنباط مى‏شود که با ایجاد تنوع و نوآورى در محیط کار مى‏توان از ملامت و خستگى جلوگیرى کرد و زمینه‏هاى رضایت را فراهم نمود .

6 . کار آزدانه و غیر آزادانه (اجبارى)

بررسى‏هاى به عمل آمده حاکى از آن است که در مواردى کار موجب استثمار و از خود بیگانگى (22) انسان مى‏گردد .
اگر انتخاب کار، ناصحیح و با فرد ناسازگار باشد، آثار مضرى خواهد داشت . چنانچه کار براى فردى که آن را انجام مى‏دهد، امرى خارجى تلقى شود، در معناى خاص کلمه، از خود بیگانه‏کننده است .
برخى از کارهاى از خود بیگانه‏کننده عبارتند از:
1- کارها و فعالیت‏هایى که به نوعى سلب‏کننده‏ى شخصیت افراد باشد;
2- کارى که فرد علاقه‏مند به آن نباشد;
3- کارى که فرد از روى اختیار و آزادى انجام ندهد;
4- کارهایى که فرد در پایان روز به‏مانند برده از آن فرار مى‏کند و براى وى مفید نباشد;
5- کارهایى که خم و راست‏شدنى بیش نیستند .
از نظر حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام بر پایه دو عامل آبادى و عمران زمین و پاداش عادلانه براى کار مى‏توان جامعه‏اى سالم بنا نهاد . ایشان از کار فاقد اختیار و رضایت نهى مى‏کرد و به مسئولان و زمامداران توصیه مى‏کرد، در امور و فعالیت‏ها مردم را مجبور نسازند .
یکبار مردم یکى از ایالات به نزد وى آمده، گفتند: در سرزمین آنها نهرى بوده که گذشت روزگار مجراى آن را خراب کرده و اگر از نو حفر و ترمیم گردد، براى آنها درآمد و سود زیادى خواهد داشت . آنان از على علیه السلام خواستند که به فرماندار خود در آن سرزمین دستور دهد که مردم آنجا را براى کمک در ترمیم و نوسازى نهر تخریب شده مجبور سازد . ایشان حفر مجدد نهر را پذیرفتند; ولى با مجبور ساختن مردم براى چنین امرى مخالفت کردند .
امام على علیه السلام به عامل خود به نام قرظة بن کعب چنین نوشت:
. . . از من خواستند که به تو بنویسم که آنان را به کار وادار کنى و مردم را براى حفر نهر گردآورى . . . . به نظر من کسى را نباید به کارى که نمى‏خواهد مجبور ساخت . آنان را به نزد خود بخوان، اگر نهر آن چنان باشد که تعریف کرده‏اند، هرکسى که بخواهد کار کند، او را به کار بخوان و نهر باید از آن کسانى باشد که کار کرده‏اند; نه کسانى که در آن شرکت نجسته‏اند . . . . (23)
مجبور ساختن افراد براى انجام کارها امرى ناشایست است . آن کارى صحیح است که افراد با میل و علاقه انجام دهند .
چنان که آمد، على علیه السلام کار اندکى را که با اشتیاق تداوم یابد، بهتر از کار فراوانى شمرده‏است که رنج آور باشد .
کار باید بر اساس آزادى و میل باشد، نه اجبارى و حتى نباید در کارى سودمند، مردم را اجبار کرد . فعالیت‏ها و کارهاى اجبارى پیامدهاى ذیل را به همراه دارد:
نخست، کارهاى غیر آزادانه از شکوفایى استعدادها و توانایى‏هاى انسان جلوگیرى مى‏کند و زمینه‏ى رشد، نوآورى، ابداع و ابتکار افراد را تقلیل مى‏دهد .
دوم، ارزش انسانى افراد را کاهش مى‏دهد;
سوم، کارهاى اجبارى نوعى توهین به آزادى انسانى است;
چهارم، فعالیت‏هاى تحمیلى توهین و اهانت‏به خود کار و عمل مى‏باشد .
امام على علیه السلام آزادى و اجبار در کار را از دو منظر مورد توجه قرار داده است:
اولا، کار اجبارى را حتى در امور عام المنفعه و سودمند مقبول ندانسته است; زیرا فعالیت‏هاى اجبارى به فقدان شکوفایى، نزول ارزش انسانیت و اهانت‏به آزادى و کار منجر مى‏گردد;
ثانیا، منافع و درآمد و سودى را که به دست مى‏آید، سهم آنانى مى‏داند که به کار و فعالیت پرداخته‏اند .
از نگاه على علیه السلام افرادى که در عمل و کار کوتاهى و سستى کنند، پیامدهاى سوئى برایشان است . آن حضرت فرمود: من قصر فى العمل ابتلى بالهم; (24) کسى که در عمل کوتاهى کند، به غم و اندوه دچار شود .
کار آزادانه شامل فعالیت‏هایى است که:
اولا بر استعدادها و توانایى‏هاى انسان مبتنى باشد;
ثانیا فرد به آن علاقه‏مند باشد;
ثالثا به شخصیت انسان خدشه وارد نکند;
رابعا به شکوفایى و ابتکار فرد منجر شود .

7 . کارهاى شایسته

در قرآن مجید آیات متعددى راجع به کار و فعالیت وجود دارد . یکى از اهداف مهم اسلام در جامعه انجام کار و اعمال شایسته است .
ان الذین آمنوا و عملوا الصالحات کانت لهم جنات الفردوس نزلا; (25) کسانى که ایمان آوردند و کارهاى شایسته کرده‏اند، در بهشت فردوس منزل خواهند یافت .
ان هذا القران یهدى للتى هى اقوم و یبشر المؤمنین الذین یعملون الصالحات ان لهم اجرا کبیرا; (26) این قرآن خلق را به راست‏ترین و استوارترین طریق هدایت مى‏کند و مومنان را که کارهاى شایسته مى‏کنند، به اجر و ثواب عظیم بشارت مى‏دهد .
در دین مبین اسلام کار و شغل به انواع ذیل تقسیم‏بندى شده است:
1- کارهاى واجب: شامل کار کردن به منظور تامین احتیاجات شخصى و خانواده و کارهایى که در صورت قصور و انجام ندادن، وقفه در فرایند زندگى اجتماعى و جامعه ایجاد مى‏کند;
2- کارهاى حرام: کارهایى که شارع مقدس آن را براى جامعه مضر و زیان‏آور مى‏داند; مانند خمرسازى;
3- کارهاى مستحب: شامل فعالیت‏هایى که به خیر و عمران جامعه منجر مى‏شود; مانند کمک به محرومان;
4- کارهاى مکروه: فعالیت‏هایى که در اسلام نهى نشده و انجام دهنده‏ى آن مورد عقوبت قرار نمى‏گیرد; اما بهتر است که انجام نگیرد; مانند قصابى;
5- کارهاى مباح: کارهایى که انجام دادن و ندادن آن تفاوتى نمى‏کند .
در اندیشه مولاى متقیان کارها و فعالیت‏ها به دو نوع عمده تقسیم مى‏شود:
1- کارهاى شایسته; 2- کارهاى ناشایست .
کارهاى شایسته شامل فعالیت‏هایى است که داراى خصوصیات ذیل باشد:
نخست، این که افراد با انجام آن به حق و خداوند نزدیک شوند; به عبارت دیگر کار زمینه‏اى براى ایجاد ارتباط بین مخلوق و خالق گردد . در این مورد امام على علیه السلام مى‏فرماید: افضل العمل ما ارید به وجه الله; (27) برترین عمل آن است که به قصد نزدیکى به خدا انجام شود .
دوم، این که کارها منطبق و مبتنى بر موازین الهى و اسلامى باشد و شارع مقدس آن را براى سلامتى جامعه زیان‏آور ندانسته باشد . در این مورد على علیه السلام مى‏گوید: احسن الافعال ما وافق الحق; (28) نیکوترین کارها آن است که موافق با حق باشد .
سوم، کارى در جامعه شایسته است که انجام دادن آن آسیب و انحراف فردى و اجتماعى به همراه نداشته باشد; به عبارت دیگر نه‏تنها به فساد و انحراف در جامعه منجر نشود; بلکه انسان را از خطا و اشتباه مصون نگه دارد و زمینه‏اى براى انجام صالحات و نیکى‏ها در فرد و جامعه گردد .
على علیه السلام فرمود: احسن الافعال الکف عن القبیح; (29) نیکوترین کار باز ایستادن از کار زشت است .
چهارم، از خصوصیات کارهاى شایسته آن است که علاوه بر دارا بودن ویژگى‏هاى مذکور نیت و قصد انجام‏دهنده، خیر و براى صلاح و آبادانى جامعه باشد; زیرا هدف‏دار (نیت‏دار) بودن کار و تلاش باعث مى‏شود که مسیر و فرایند کار مشخص باشد و فرد و به تبع آن جامعه دچار سرگردانى و انحراف نگردد . على علیه السلام فرمود:
لایکمل صالح العمل الا بصالح النیة; (30) شایستگى عمل کامل نمى‏گردد، مگر به شایستگى نیت .
پنجم، از مهم‏ترین ویژگى‏هاى کارهاى شایسته آن است که مناسب و حلال باشد . دین اسلام چنین کارهایى را براى فرد و جامعه مفید دانسته و برخوردار از آثار دنیوى و اخروى مطلوبى شمرده است . على علیه السلام فرمود:
الحرفة مع العفة خیر من الغنى مع الفجور; (31) شغل همراه با پاکدامنى از ثروت فراوانى که با گناهان به‏دست آید، بهتراست .
از این حدیث مى‏توان استنباط کرد که کار و فعالیت نباید به گناه و ستم و ضایع شدن حقى از کسى منجر گردد .

8 . کارهاى ناشایست

کارهاى ناشایست و ناپسند مبتنى بر ویژگى‏هاى ذیل است:
نخست، از ویژگى‏هاى کارهاى ناپسند و ناشایست آن است که انجام آن براى انسان، شرمندگى به همراه داشته باشد على علیه السلام فرمود: احذر کل عمل یعمل به فى السر و یستحى منه فى العلانیة; (32) بپرهیز از هر کارى که در نهان انجام گیرد و در آشکار شرمندگى آورد .
از این حدیث این نکته استنباط مى‏گردد که آدمى باید از انجام دادن کارى که از علنى شدن آن شرم دارد، پرهیز کند .
کارى ناشایست است که وقتى از عامل آن سئوال شود، نه‏تنها فخر و مباهات نکند، بلکه احساس شرم و انکار نماید . امام على علیه السلام فرمود: احذر کل عمل اذا سئل عنه صاحبه، استحیى منه و انکره; (33) از هر عملى که وقتى از صاحبش پرسیده شود، از آن شرم نموده، انکارش کند، دورى کنید .
دوم، خصوصیت دیگر کارهاى ناشایست این است که براى فرد و جامعه مضر و زیان آور باشد و پیامدهاى ناگوارى به بار آورد . این گونه کارها اگر گسترش یابد به تدریج کل نظام اجتماعى را از حیات متعادل خود خارج مى‏کند .

9 . تقسیم کار

از عهد باستان متفکران به تقسیم کار توجه کرده‏اند . یکى از اندیشمندان اجتماعى که در مورد تقسیم کار اظهارنظر کرده است، افلاطون است . بر اساس عقیده‏ى وى وجود جامعه‏ى طبقاتى الزامى است و علت نابرابرى‏هاى بین افراد تفاوت در استعدادهاى آنان است .
ارسطو شاگرد افلاطون اظهار داشته است که تقسیم کار براى حیات جامعه لازم است . وى افراد جوامع را به سه طبقه تقسیم مى‏کند که هریک کار و فعالیت‏خاصى را انجام مى‏دهند .
از نظر فارابى انسان موجودى اجتماعى است . انسان‏ها بسیارى از نیازهاى خود را به تنهایى و بدون تقسیم کار نمى‏توانند، برآورده سازند . تقسیم کار علت عمده‏ى پیدایش اجتماعات و جوامع است و در پرتو تقسیم کار، جوامع پیشرفت مى‏کنند .
از دیدگاه امام على علیه السلام انسان موجودى اجتماعى است و براى حیات و استمرار و ثبات جامعه لازم است که هر فرد متناسب با استعداد و توانایى و مهارت خویش به کارى مشغول باشد; زیرا بسیارى از احتیاجات و نیازهاى مردم از طریق تقسیم کار و کار جمعى و گروهى بهتر و سهل‏تر برطرف مى‏گردد .
امام على علیه السلام فرمود: یرجع اصحاب المهن الى مهنتهم، فینتفع الناس بهم کرجوع البناء الى بنائه، و النساج الى منسجه، و الخباز الى مخبزه; (34) صاحبان کسب و کار و پیشه‏وران به کارهاى خود باز مى‏گردند و مردم از تلاش آنان سود مى‏برند: بنا به ساختن ساختمان و بافنده به بافندگى و نانوا به نانوایى روى مى‏آورد .
ابن خلدون همانند فارابى تقسیم کار را علت عمده‏ى پیدایش جوامع دانسته است . وى مى‏گوید:
تقسیم کار این آثار را به بار مى‏آورد:
1- باعث افزایش مهارت افراد مى‏گردد;
2- از اتلاف وقت و منابع مى‏کاهد;
3- سبب ابداع، نوآورى و اختراع مى‏شود .
از منظر امیرالمؤمنین على علیه السلام تقسیم کار آثار مفید و مناسبى در جامعه ایجاد مى‏کند که به شرح ذیل است:
1- همان طورى که اشاره شد، تقسیم کار سبب مى‏شود که بسیارى از احتیاجات و ضروریات زندگى افراد تامین گردد (35) .
2- با تخصصى شدن کارها و تقسیم کار زمینه براى موفقیت و شکوفایى افراد و جامعه فراهم مى‏گردد; در صورتى که اگر افراد به کارهاى گوناگون بپردازند، ممکن است نه تنها موفقیتى کسب نکنند; بلکه ضمن اتلاف منابع و امکانات و به هدر دادن وقت از کارایى لازم برخوردار نگردند .
امام على علیه السلام فرمود: من اوما الى متفاوت خذلته الحیل; (36) کسى که به کارهاى گوناگون بپردازد، خوار شده و پیروز نمى‏شود .
3- یکى از وجوه تقسیم کار در جوامع تفکیک کار بین زنان و مردان است که ترن والد (37) آن را «تقسیم کار اولیه‏» نامیده است .
حضرت على علیه السلام در زمینه‏ى تقسیم کار به تفکیک کار بین زن و مرد توجه داشته، امور خانه را به عهده‏ى زن و کارهاى خارج از منزل را به عهده‏ى مرد مى‏داند . هم چنین معتقد است که باید کارهایى به زنان واگذار شود که با روحیه و جسم آنها انطباق و سازگارى داشته باشد .
امام على علیه السلام فرمود: لاتملک المراة من امرها ما جاوز نفسها، فان المراة ریحانة و لیست‏بقهرمانة; (38) کارى را که برتر از توانایى زن است، به او وا مگذار، که زن گل بهارى است، نه پهلوانى سخت کوش .
4- یکى از آثار تقسیم کار جلوگیرى از اتلاف وقت و منابع و انجام امور براساس مدیریت و برنامه‏ریزى است . تقسیم کار به سرعت در فعالیت‏ها و افزایش کارایى مى‏انجامد .
در این مورد على علیه السلام طى نامه‏اى به حضرت امام حسن علیه السلام مى‏فرماید:
اجعل لکل انسان من خدمک عملا تاخذه به، فانه احرى الایتوالکوا فى خدمتک; (39) کار هر کدام از خدمت‏کارانت را معین کن که او را در برابر آن کار مسئول بدانى . تقسیم درست کار سبب مى‏شود کارها را به یکدیگر وانگذارند و در خدمت‏سستى نکنند .
از این مطلب استنباط مى‏شود:
اولا تقسیم کار سبب مشخص شدن مسئولیت‏هاى افراد مى‏گردد و هر فرد به انجام کار بر اساس مسؤولیت و سمت‏خویش موظف است;
ثانیا تقسیم کار صحیح به بهبود امور و فعالیت‏ها و افزایش تولید مى‏انجامد;
ثالثا تقسیم کار از سستى و تنبلى افراد در کارها جلوگیرى مى‏کند و وجدان کارى را افزایش مى‏دهد .
5- مطالب مذکور توجه امام على علیه السلام را به تقسیم کار در معناى کلى و در سطح جامعه نشان مى‏دهد . آن حضرت به تقسیم کار از نظر فردى و تاثیر آن بر زندگى خانوادگى و شخصى افراد نیز سفارش کرده است . مسلمان واقعى لازم است که ساعات شبانه روز زندگى خویش را به سه قسم طبقه‏بندى کند: یک قسم به عبادت و امور معنوى، قسمتى براى کار و فعالیت و کسب درآمد و قسمتى دیگر را براى استراحت و امور منزل .
امام على علیه السلام فرمود: للمؤمن ثلاث ساعات: فساعة یناجی فیها ربه، و ساعة یرم معاشه، و ساعة یخلی بین نفسه و بین لذتها فیما یحل و یجمل و لیس للعاقل ان یکون شاخصا الا فى ثلاث: مرمة لمعاش، او خطوة فى معاد، او لذة فى غیر محرم; (40)
مؤمن باید شبانه روز خود را به سه قسمت تقسیم کند: زمانى را براى نیایش و عبادت پروردگار و زمانى را براى تامین هزینه‏ى زندگى، و زمانى را براى خود و لذت‏هایى که حلال و زیباست . خردمند را نشاید جز آن که در پى سه چیز برود: کسب حلال براى تامین زندگى، یا گام نهادن در راه آخرت، یا به دست آوردن لذت‏هاى حلال .
مولاى متقیان سفارش مى‏کردند که کار و تلاش بر طبق برنامه‏ریزى و روزانه صورت گیرد:
امض لک یوم عمله، فان لکل یوم ما فیه; (41) کار هر روز را در همان روز انجام ده; زیرا هر روزى، کار مخصوص به خود دارد .

10 . رابطه‏ى طبقات و اقشار با تقسیم کار

امام على علیه السلام در عهدنامه‏ى معروف خود به مالک اشتر به وجود طبقات و اقشار در جوامع انسانى اشاره مى‏کند . در این مورد مى‏فرماید:
امور مردم جز با سپاهیان استوار نگردد و پایدارى سپاهیان جز به خراج و مالیات رعیت انجام نمى‏شود . با آن براى جهاد با دشمن تقویت گردند و براى اصلاح امور خویش به آن تکیه کنند و نیازمندى‏هاى خود را برطرف سازند . سپس سپاهیان و مردم، جز با گروه سوم نمى‏توانند پایدار باشند و آن قضات و کارگزاران دولت، و نویسندگان حکومت‏اند، که قراردادها و معاملات را استوار مى‏کنند و آنچه به سود مسلمانان است ، فراهم مى‏آورند و در کارهاى عمومى و خصوصى مورد اعتمادند و گروه‏هاى یاد شده بدون بازرگانان و صاحبان صنایع نمى‏توانند ، دوام بیاورند; زیرا آنان وسایل زندگى را فراهم مى‏آورند و در بازارها عرضه مى‏کنند و بسیارى از وسایل زندگى را با دست مى‏سازند که از توان دیگران خارج است . قشر دیگر، طبقه‏ى پایین از نیازمندان و مستمندان‏اند که باید به آنها بخشش و یارى کرد . (42)
وجود نیازها و احتیاجات مختلف در طول زندگى افراد در جامعه ایجاب مى‏کند که طبقات و اقشار متعددى وجود داشته باشد تا بر اساس همکارى و تعاون نیازها برطرف شود . این تعاون و همکارى به گسترش «تقسیم کار» مى‏انجامد . هریک از انسان‏ها بر اساس استعدادها، توانایى‏ها، خصوصیات جسمانى و روحى و علائق به کارى مشغول مى‏گردند . طبقات و اقشار در تعارض و تضاد با یکدیگر نیستند; بلکه به تداوم و بقاى حیات اجتماعى و افزایش انسجام اجتماعى کمک مى‏کنند .
نیازهاى مختلف انسان از طرفى و عجز و ناتوانى آدمى در برآوردن همه‏ى آنها از طرف دیگر، همکارى مشترک انسان‏ها را موجب مى‏شود و عوامل مختلف مانند استعدادهاى مختلف انسان‏ها تقسیم کار را ایجاب مى‏کند و تقسیم کار به تشکیل طبقات اجتماعى مى‏انجامد و از رهگذر آن، نیازهاى انسان بر طرف و جامعه‏هاى انسانى از نابودى حفظ مى‏گردد . (43)
على علیه السلام معتقد است که علاوه بر تقسیم کار در جامعه، انجام کارها و فعالیت‏ها و تولیدات زمانى مى‏تواند به طور مطلوب انجام شود که امنیت نسبى در جامعه به وجود آید و خلاف‏کاران و اوباش در جامعه توانایى انجام اعمال خلاف را نداشته باشند .

11 . بیکارى و کم کارى

بیکارى در طول ادوار تاریخ بشر به اشکال گوناگون وجود داشته است . در قرن معاصر نیز یکى از پدیده‏ها و مسائل بسیارى از کشورها به ویژه کشورهاى در حال توسعه بیکارى و کم کارى است .
در دوره‏ى زندگى حضرت على علیه السلام و صدر اسلام گرچه پدیده‏ى مذکور متداول و حاد نبوده، ولى ایشان به این امر توجه کرده است . آن حضرت فرمود:
آفة العمل البطالة; (44) آفت عمل بیکارى است (یعنى هرکه عادت به آن کرد هرگز کار نمى‏کند یا اگر کار کند، ناقص انجام مى‏دهد) .
باز فرمود: من اطاع التوانى ضیع الحقوق; (45) کسى که تنبلى و سستى پیشه کند، حقوق خویش و دیگران را ضایع مى‏کند .
بیکارى تحت تاثیر عوامل اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى در جامعه افزایش مى‏یابد . این عوامل عبارتند از: فقر، کمبود سرمایه و اندک بودن سرمایه‏گذارى در بخش‏هاى مختلف اقتصادى، فقدان آموزش، نبودن فرهنگ کار، فقدان تقاضا براى تولید کالاها، سستى و تنبلى افراد، فقدان مشارکت اجتماعى و . . .
گسترش بیکارى و کم‏کارى به تدریج آسیب‏ها و مشکلات اقتصادى و اجتماعى دیگرى را به همراه دارد که برخى از آنها عبارتند از: افزایش فقر و تهیدستى، گسترش انحرافاتى نظیر اعتیاد، فساد، تبعیض، تکدى‏گرى و جز اینها .
على علیه السلام از کسالت و تنبلى دورى مى‏جست و مرد عمل و کار بود و مردم را به کار و کوشش دعوت مى‏کرد و آنها را از بى‏حوصلگى و تن‏آسایى که موجب فقر و تهیدستى است، بر حذر مى‏داشت . (46)
آن حضرت مى‏فرمود: هرگاه کسالت و ناتوانى با هم همراه شدند، از آنها فقر و تهیدستى متولد مى‏شود . (47)
یکى از سفارش‏هاى مولاى متقیان به مردم کار کردن در زمان جوانى و میان‏سالى و قبل از پیرى و کهولت است; زیرا عمر انسان کوتاه و دوران جوانى و تحرک و فعالیت محدود است; لذا بایستى در دوران جوانى و میان‏سالى به کار و کوشش صحیح و شایسته پرداخت تا در دنیاى فانى توشه‏اى براى آخرت فراهم آید .
امیرالمؤمنین علیه السلام در این مورد مى‏فرماید: پیش از کشیدن بار سنگین حیات در سالیان پایانى زندگى و ورود به دار مشاهده‏ى نتایج عمر و قبل از دست دادن همه‏ى مشاعر و نیروهاى خود ، کار و تکاپو کنید . (48)
اى که دستت مى‏رسد کارى بکن
پیش از آن کز تو نیاید هیچ کار
سال دیگر را چه مى‏داند حیات
با کجا رفت آن که با ما بود یار
دیر و زود این شکل و شخص نازنین
خاک خواهد گشتن و خاکش غبار (49)

12 . نظارت در کار

یکى از امور مهم، نظارت و کنترل بر کارها و فعالیت‏ها است . اگر نظارت بر کار به‏نحو مطلوب صورت گیرد ، کاهش آسیب‏ها و افزایش کارایى‏هاى کارکنان ، مدیران و زمامداران و نهایتا رشد و رونق اقتصادى و اجتماعى را به دنبال مى‏آورد .
نظارت در کار اقشار مختلف، مهم تلقى مى‏شود; اما به نظر مى‏رسد که نظارت بر فعالیت‏ها و کارهاى دو قشر بازرگانان و مدیران (زمامداران) ضرورى‏تر است .
چنان که حضرت على علیه السلام مى‏فرماید: اى گروه بازرگانان از خدا بترسید، به خریداران نزدیک شوید، با بردبارى و حوصله خود را از سوگند خوردن دور کنید و از دروغ بپرهیزید و از ستم بر کنار باشید و ستمدیدگان را یارى کنید و پیمانه و ترازو را به صلاح آورید ، در کار مردم تقلب نکنید و در روى زمین فساد برپا ننمایید و تبه‏کارانه زندگى نکنید . (50)
در مورد مدیران امام على علیه السلام مى‏فرماید:
به سبب مالیات، لباس تابستانى و زمستانى مردم و رزقى را که مى‏خورند نفروشید و چهارپایى را که با آن به کار مشغول‏اند، از دستشان نگیرید و بر احدى به جهت‏یک درهم تازیانه مزنید و روى دوپایش نگه ندارید . هیچ‏چیز از اثاث زندگى آنان را به فروش نرسانید; زیرا برنامه‏هاى ما آن است که با گذشت و اغماض از مردم مالیات بگیریم و توجه تو به آبادانى زمین بیشتر از جمع‏آورى مالیات باشد . (51)
على علیه السلام هر روز خود به بازار کوفه مى‏رفت و از وضع خریداران و فروشندگان تحقیق مى‏کرد .

13 . نتیجه‏گیرى

بر اساس مطالب و مباحث پیش‏گفته در مورد کار و تلاش ، نتایج ‏به‏دست آمده، به شرح ذیل است:
1- در اندیشه و سیره‏ى حضرت على علیه السلام کار و تلاش از مباحث مهم محسوب مى‏شود . یکى از حقوق اولیه‏ى مردم آن است که همه حق دارند، شاغل باشند و در برابر کار و کوشش خود مزد و پاداش مناسب دریافت کنند;
2- حضرت على علیه السلام در طول عمر خویش علاوه بر حمایت از اسلام و امامت‏به کارهاى زراعت و باغبانى مى‏پرداخت و درآمد آن را صرف امور مسلمانان به‏ویژه محرومان و یتیمان مى‏کرد;
3- یکى از وجوه تمایز و برترى برخى انسان‏ها بر بعضى دیگر، کار و تلاش است; زیرا کارها آثار دنیوى و اخروى به همراه دارد;
4- ملاک‏ها و معیارهاى مهم در انتخاب شغل و کار عبارتند از: کار توام با آگاهى (آگاهى و شناخت نسبت‏به کار)، اخلاص در کارها (هدف‏دار بودن) ;
5- با ایجاد تنوع و نوآورى در محیط کار مى‏توان از ملامت و خستگى جلوگیرى کرد;
6- کار آزادانه عبارت است از کارى که بر علاقه، استعداد مبتنى باشد و به رشد شخصیت فرد منجر شود;
7- ویژگى‏هاى کار غیرآزادانه (اجبارى) و موافق علاقه و رضایت انسان‏ها نبودن عبارت است از: جلوگیرى از رشد و شکوفایى استعدادهاى افراد، توهین به آزادى انسان، ممانعت از رشد و نوآورى و ابداع;
8- کارهاى شایسته داراى این ویژگى‏هاست: نزدیک‏سازى انسان به سوى حق و خداوند ، منطبق بودن با موازین الهى و اسلامى ، مضر نبودن براى جامعه ، منجر نشدن کار به آسیب و انحراف فردى و اجتماعى ، انجام دادن کار با هدف صلاح و آبادانى جامعه، حلال بودن کار از نظر شرع;
9- کارهاى ناشایست فعالیت‏هایى است که انجام دادن آن براى عامل، شرمندگى به همراه داشته باشد; هم چنین براى جامعه آثار و پیامدهاى ناگوار ایجاد نماید;
10- تقسیم کار نقش مؤثر در استمرار ، بقا و تعادل جامعه دارد;
11- آثار تقسیم کار عبارت است از: تامین احتیاجات و نیازهاى زندگى فردى و اجتماعى، هموار شدن زمینه‏هاى موفقیت و شکوفایى فردى و شخصى و اجتماعى، همراهى با طبیعت متفاوت زنان و مردان، کاستن از اتلاف زمان و منابع;
12- تقسیم کار در رشد استعدادها و توانایى‏ها و رفع نیازهاى فردى و اجتماعى نقش مؤثر دارد;
13- تداوم بیکارى و کم‏کارى به سستى و تنبلى افراد جامعه مى‏انجامد و پیامدهاى سوء آن افزایش فقر و تهیدستى است;
14- نظارت در کارها و فعالیت‏ها در جامعه مهم تلقى مى‏شود و لازم است نظارت و کنترل در کارها و مشاغل بیشتر مورد توجه قرار گیرد .

منابع

نظرات کاربران ()